Xocalı faciəsi heç zaman unudulmur.

­Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı - 1992-ci il fev­ra­lın 25-dən 26-na ke­çən ge­cə Er­mə­nis­tan Si­lah­lı Qüv­və­lə­ri tə­rə­fin­dən Ru­si­ya­nın 366-cı mo­toa­tı­cı ala­yı­nın iş­ti­ra­kı ilə Xo­ca­lı şə­hə­ri­ni iş­ğal edər­kən, et­nik azər­bay­can­lı­la­ra qar­şı baş ver­miş soy­qı­rım­dır.
Bu fa­ciə Dağ­lıq Qa­ra­bağ mü­na­qi­şə­si za­ma­nı baş ver­miş ən dəh­şət­li ha­di­sə­lər­dən bi­ri­dir.­Bu soy­qı­rım za­ma­nı Azər­bay­can xal­qı yüz­lər­lə şə­hid ver­miş­dir.
1992-ci il fev­ra­lın 25-dən 26-na ke­çən ge­cə Er­mə­nis­tan si­lah­lı qüv­və­lə­ri SSRİ döv­rün­dən Xan­kən­di (Ste­pa­na­kert) şə­hə­rin­də yer­lə­şən 366-cı mo­toa­tı­cı ala­yın zi­reh­li tex­ni­ka­sı və hər­bi he­yə­ti­nin kö­mək­li­yi ilə Xo­ca­lı şə­hə­ri­ni iş­ğal et­di. İş­ğal­dan əv­vəl, fev­ra­lın 25-i ax­şam şə­hər top­lar­dan və ağır ar­ti­le­ri­ya­dan şid­dət­li atə­şə tu­tul­du. Nə­ti­cə­də, fev­ra­lın 26-ı sə­hər sa­at 5 ra­də­lə­rin­də Xo­ca­lı tam alo­va bü­rün­dü. Mü­ha­si­rə­yə alı­nan şə­hər­də qal­mış təq­ri­bən 2500 nə­fər xo­ca­lı­lı Ağ­dam ra­yo­nu­nun mər­kə­zi­nə çat­maq ümi­di ilə şə­hə­ri tərk et­di. Am­ma bir gü­nün için­də yer üzün­dən si­li­nən şə­hə­ri tərk edən 2500 Xo­ca­lı sa­ki­nin­dən 613-ü düş­mən gül­lə­si­nə tuş gə­lib qət­lia­mın qur­ba­nı ol­du. Bu soy­qı­rım nə­ti­cə­sin­də 63-ü uşaq, 106-ı qa­dın, 70-i qo­ca və qa­rı ol­maq­la - 613 nə­fər Xo­ca­lı sa­ki­ni qət­lə ye­ti­ril­di, 8 ai­lə ta­ma­mi­lə məhv edil­di, 25 uşaq hər iki va­li­dey­ni­ni, 130 uşaq va­li­deyn­lə­rin­dən bi­ri­ni itir­di. Düş­mən gül­lə­si­nə tuş gə­lib ya­ra­la­nan 487 nə­fər­dən 76-sı uşaq idi. 1275 xo­ca­lı­lı əsir, 150 xo­ca­lı­lı it­kin düş­dü. Döv­lə­tin və əha­li­nin əm­la­kı­na 1 ap­rel 1992-ci il ta­ri­xi­nə olan qiy­mət­lər­lə 5 mlrd. rubl də­yə­rin­də zi­yan vu­rul­muş­dur.
Bu ha­di­sə Azər­bay­can­da və qar­daş Tür­ki­yə­də "Xo­ca­lı qət­lia­mı", "Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı" ki­mi anı­lır. Er­mə­nis­tan­da isə bu əmə­liy­yat "Xo­ca­lı dö­yü­şü", "Xo­ca­lı ha­di­sə­si" ter­min­lə­ri ilə ifa­də olu­nur. Qərb və dün­ya mət­bua­tı "Xo­ca­lı qət­lia­mı" (ing. "Kho­jaly Mas­sac­re", fr. "Mas­sac­re de Khod­jaly") ter­mi­nin­dən is­ti­fa­də et­mə­yə üs­tün­lük ve­rir.
Xo­ca­lı stra­te­ji hə­dəf ki­mi
7000 əha­li­si olan Xo­ca­lı, Xan­kən­din­dən 10 km cə­nub-şərq­də, Qa­ra­bağ da­ğı­nın si­si­lə­sin­də və Ağ­dam-Şu­şa, Əs­gə­ran-Xan­kən­di yol­la­rı­nın üs­tün­də yer­lə­şir. Qa­ra­bağ­da­kı ye­ga­nə ae­ro­port da Xo­ca­lı­da­dır. Er­mə­ni­lə­rin Xo­ca­lı­ya əsas ma­raq­la­rı da Xo­ca­lı­nın bu cür stra­te­ji möv­qe­yə ma­lik ol­ma­sı ilə əla­qə­dar idi.
Xo­ca­lı əha­li­nin ta­ri­xən məs­kun­laş­dı­ğı yer­dir və qə­dim ta­ri­xi abi­də­lər in­di­yə qə­dər qal­maq­da­dır. Xo­ca­lı­nın ya­xın­lı­ğın­da bi­zim e.ə. XIV-VII əsr­lə­rə aid edi­lən Xo­ca­lı-Gə­də­bəy mə­də­niy­yə­ti­nin abi­də­lə­ri yer­lə­şir. Bu­ra­da son bü­rünc və il­kin də­mir dövr­lə­ri­nə aid edi­lən dəfn abi­də­lə­ri - daş qu­tu­lar, kur­qan­lar və nek­ro­pol­lar ta­pıl­mış­dır. Həm­çi­nin bu­ra­da ar­xi­tek­tur abi­də­lər - dai­rə­vi qəbr (1356-1357-ci il­lər) və mav­zo­ley (XIV əsr) var­dır. Ar­xeo­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı müx­tə­lif növ daş, bü­rünc, sü­mük bə­zək əş­ya­la­rı, gil­dən ev əş­ya­la­rı və s. ta­pıl­mış­dır. Ta­pıl­mış mun­cuq də­nə­lə­rin­dən bi­rin­də As­su­ri­ya şa­hı Adad­ne­ra­ri­nin (bi­zim e.ə. 807-788-ci il­lər) adı ya­zıl­mış­dır.
Ə­ha­li əsa­sən üzüm­çü­lük, hey­van­dar­lıq, arı­çı­lıq və əkin­çi­lik­lə məş­ğul ol­muş­dur. Şə­hər­də to­xu­cu­luq fab­ri­ki, 2 or­ta mək­təb və 2 na­ta­mam or­ta mək­təb var idi.
Son il­lər­də baş ver­miş ha­di­sə­lər­lə əla­qə­dar ola­raq Fər­qa­nə­dən (Öz­bə­kis­tan) qaç­qın düş­müş 54 ahıs­qa tür­kü ai­lə­si, həm­çi­nin Er­mə­nis­tan­dan və Xan­kən­din­dən qo­vul­muş bə­zi azər­bay­can­lı ai­lə­lə­ri şə­hər­də məs­kun­laş­mış­dı­lar.
Son­ra­lar er­mə­ni tə­rə­fi eti­raf et­miş­dir ki, er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri­nin əsas və­zi­fə­si Xo­ca­lı plats­dar­mı­nın məhv edil­mə­si, bu mən­tə­qə­dən ke­çən Əs­gə­ran-Xan­kən­di yo­lu­nun bo­şal­dıl­ma­sı, ae­ro­por­tun ələ ke­çi­ril­mə­si idi.

Fa­ciə­nin ic­ma­lı
Xo­ca­lı­nın yer­ləş­di­yi ra­yon

Xo­ca­lı 1991-cı ilin okt­yab­rın­dan blo­ka­da­da idi. Okt­yab­rın 30-dan eti­ba­rən şə­hə­rə apa­ran bü­tün av­to­mo­bil yol­la­rı bağ­lan­mış, ye­ga­nə nəq­liy­yat va­si­tə­si ver­tol­yot qal­mış­dı.
Xo­ca­lı­ya so­nun­cu ver­tol­yot 1992-ci il yan­var ayı­nın 28-də en­di. Şu­şa sə­ma­sın­da mül­ki ver­tol­yo­tun vu­rul­ma­sı, ver­tol­yo­tun için­də­ki 40 nə­fər azər­bay­can­lı­nın hə­lak ol­ma­sıy­la şə­hər­lə ha­va əla­qə­si də kə­sil­di. Yan­va­rın 2-dən şə­hə­rə elekt­rik ener­ji­si də ve­ril­mir­di. Xo­ca­lı­lı­lar an­caq öz qəh­rə­man­lıq­la­rı və şə­hər mü­da­fiə­çi­lə­ri­nin cə­sur­lu­ğu sa­yə­sin­də ya­şa­yır və mü­da­fiə olu­nur­du­lar. Şə­hə­rin mü­da­fiə­si əsa­sən av­to­mat və ov tü­fəng­lə­ri ilə si­lah­lan­mış yer­li özü­nü­mü­da­fiə dəs­tə­si, yer­li mi­lis qüv­və­lə­ri və Mil­li Or­du­nun dö­yüş­çü­lə­rin­dən təş­kil olun­muş­du.
Fev­ra­lın ikin­ci ya­rı­sın­dan baş­la­ya­raq Xo­ca­lı er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri­nin mü­ha­si­rə­si­nə alın­mış­dı və hər gün top­lar­dan, ağır tex­ni­ka­dan atəş­lə­rə, er­mə­ni dəs­tə­lə­ri­nin həm­lə­lə­ri­nə mə­ruz qa­lır­dı.
Xo­ca­lı soy­qı­rı­mı­nın qur­ban­la­rın­dan bi­ri də Xo­ca­lı ad­lı 2 yaş­lı kör­pə idi.
Xo­ca­lı­ya hü­cu­ma ha­zır­lıq fev­ra­lın 25-də ax­şam 366-ci ala­yın hər­bi tex­ni­ka­sı­nın dö­yüş möv­qe­lə­ri­nə çıx­ma­sı ilə baş­la­nıl­mış­dı. Şə­hə­rə hü­cum top­lar­dan, tank­lar­dan, "Ala­zan" tip­li ze­nit top­lar­dan 2 saat­lıq atəş­dən son­ra baş­lan­dı. Xo­ca­lı­ya üç is­ti­qa­mət­dən hü­cum apa­rıl­dı­ğın­dan əha­li Əs­gə­ran is­ti­qa­mə­tin­də qaç­ma­ğa məc­bur ol­muş­du. Tez­lik­lə ay­dın ol­muş­dur ki, bu məkr­li hiy­lə imiş. Nax­çe­va­nik kən­di ya­xın­lı­ğın­da əha­li­nin qar­şı­sı er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri tə­rə­fin­dən kə­sil­miş və on­lar gül­lə­bo­ra­na tu­tul­muş­lar. Qar­lı aşı­rım­lar­da və me­şə­lər­də zəif­lə­miş, ta­qət­dən düş­müş in­san­la­rın çox his­sə­si məhz Əs­gə­ran-Nax­çe­va­nik dü­zün­də er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri tə­rə­fin­dən xü­su­si qəd­dar­lıq­la məhv edil­miş­dir.
Bu ha­di­sə­lər re­gio­na İran İs­lam Res­pub­li­ka­sı­nın xa­ri­ci iş­lər na­zi­ri Əli Ək­bər Vi­la­yə­ti­nin va­si­tə­çi­lik mis­si­ya­sı ilə sə­fə­ri gün­lə­ri­nə tə­sa­düf et­miş­dir. O, fev­ra­lın 25-də Azər­bay­ca­nın ha­ki­miy­yət rəh­bər­lə­ri ilə gö­rüş­müş və fev­ra­lın 27-də Qa­ra­ba­ğa, son­ra isə Er­mə­nis­ta­na sə­fər plan­laş­dı­rır­dı. Bu­nun­la əla­qə­dar ola­raq tə­rəf­lə­rin ra­zı­lı­ğı ilə fev­ra­lın 27-dən mar­tın 1-dək üç­gün­lük atəş­kəs elan edil­miş­di. Er­mə­ni­lər ona mə­həl qoy­ma­dı­lar və vəd­lə­ri­nə xi­laf çıx­dı­lar.
Ox­şar və­ziy­yət fev­ra­lın 12-də Av­ro­pa­da Təh­lü­kə­siz­lik və Əmək­daş­lıq Şu­ra­sı­nın mis­si­ya­sı­nın və­ziy­yət­lə ta­nış­lıq və mü­na­qi­şə­nin tən­zim­lən­mə­si mə­sə­lə­ri­nin təh­li­li məq­sə­di­lə Qa­ra­ba­ğa gəl­di­yi za­man da baş ver­miş­di. Mis­siy­ya son­ra Ye­re­va­na və Ba­kı­ya sə­fər et­mə­li idi. Məhz fev­ra­lın 12-də er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri tə­rə­fin­dən Şu­şa­nın Ma­lı­bəy­li və Quş­çu­lar kənd­lə­ri qa­rət edil­miş və yan­dı­rıl­mış­dır, tək­cə Ma­lı­bəy­li­də 50 nə­fər öl­dü­rül­müş, ya­ra­lan­mış və əsir gö­tü­rül­müş­dür.
Hə­min gün­lər­də Azər­bay­can qüv­və­lə­ri Xo­ca­lı sa­kin­lə­ri­nin kö­mə­yi­nə ça­ta bil­mə­di, hət­ta me­yid­lə­rin gö­tü­rül­mə­si be­lə müm­kün ol­ma­dı. Bu za­man isə er­mə­ni­lər ver­tol­yot­lar­la, ağ ge­yim­li xü­su­si qrup­lar­la me­şə­lər­də giz­lən­miş in­san­la­rın ax­ta­rı­şı­nı apa­rır, aş­kar edi­lən­lə­ri əsir gö­tü­rür, iş­gən­cə­lə­rə mə­ruz qo­yur­du­lar.
Fev­ra­lın 28-də tər­ki­bin­də yer­li jur­na­list­lə­rin də ol­du­ğu qrup 2 ver­tol­yot­la azər­bay­can­lı­la­rın hə­lak ol­duq­la­rı ye­rə ça­ta bil­di­lər. Gör­dük­lə­ri mən­zə­rə ha­mı­nı dəh­şə­tə gə­tir­di - dü­zən­lik cə­səd­lər­lə do­lu idi. İkin­ci ver­tol­yo­tun ha­va­dan mü­ha­fi­zə­si­nə bax­ma­ya­raq, er­mə­ni­lə­rin güc­lü atə­şi al­tın­da an­caq 4 me­yi­di gö­tür­mək müm­kün ol­du. Mar­tın 1-də yer­li və xa­ri­ci jur­na­list­lə­rin iş­ti­ra­kı ilə ha­di­sə ye­rin­də da­ha da dəh­şət­li və­ziy­yət mü­şa­hi­də olun­muş­dur. Me­yid­lə­rin skalp­la­rı­nın gö­tü­rül­mə­si, qu­laq­la­rı­nın və di­gər or­qan­la­rı­nın kə­sil­mə­si, göz­lə­rin çı­xar­dıl­ma­sı, çox­say­lı bı­çaq və gül­lə ya­ra­la­rı, ağır tex­ni­ka ilə əzil­mə­lər, yan­dı­rıl­ma hal­la­rı aş­kar edil­miş­dir.



Xo­ca­lı 1991-ci ilin pa­yı­zın­dan er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri tə­rə­fin­dən blo­ka­da­ya, Dağ­lıq Qa­ra­bağ­dan da­xi­li qo­şun­lar çı­xa­rı­lan­dan son­ra isə tam blo­ka­da­da qa­lır. 1992-ci ilin yan­va­rın­dan Xo­ca­lı­ya elekt­rik ener­ji­si­nin ve­ril­mə­si da­yan­dı­rı­lır. Be­lə­lik­lə də ,1992-ci il fev­ra­lın 25-də Xo­ca­lı­ya az­ğın er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri­nin hü­cu­mu baş­la­yır.
Hü­cu­mun iş­ti­rak­çı­la­rı

Hü­cum­da zi­reh­li tex­ni­ka­nın - zi­reh­li ma­şın­la­rın, pi­ya­da­la­rın dö­yüş ma­şın­la­rı­nın və tank­la­rın dəs­tə­yi ilə Art­sa­xın Mil­li Azad­lıq Or­du­su­nun (AMAO) his­sə­lə­ri iş­ti­rak edir­di.
Bun­dan baş­qa bü­tün Xo­ca­lı qaç­qın­la­rı­nın söy­lə­dik­lə­ri­nə gö­rə şə­hə­rə hü­cum­da 366-cı ala­yı­nın hər­bi­çi­lə­ri də iş­ti­rak edir­di, hət­ta on­lar­dan bə­zi­lə­ri şə­hə­rə də gir­miş­lər.



Xo­ca­lı fev­ra­lın 25-də sa­at 23-dən top­lar­dan atə­şə tu­tul­ma­ğa baş­la­mış­dır. İlk növ­bə­də ya­şa­yış mas­si­vin­də yer­lə­şən ka­zar­ma və mü­da­fiə nöq­tə­lə­ri da­ğı­dıl­mış­dı. Pi­ya­da his­sə­lər şə­hə­rə fev­ra­lın 26-ı sa­at 1-4 ara­sı gir­miş­dir.
So­nun­cu mü­da­fiə nöq­tə­si sa­at 7-də məhv edil­miş­dir. Şə­hə­rin gül­lə­bo­ra­nı nə­ti­cə­sin­də dinc əha­li­nin müəy­yən­ləş­di­ril­mə­miş miq­dar­da əm­la­kı da­ğıl­mış­dır.



Ağ­dam və Ba­kı­da Me­mo­ria­lın mü­şa­hi­də­çi­lə­ri Xo­ca­lı­ya hü­cum za­ma­nı şə­hə­ri tərk et­miş 60 nə­fər­lə sor­ğu-su­al et­miş­lər. So­ru­şu­lan­lar­dan an­caq bi­ri söy­lə­miş­dir ki, dəh­liz ba­rə­də mə­lu­ma­tı ol­muş­dur. Azad dəh­liz­lə qa­çan əha­li Azər­bay­ca­nın Ağ­dam ra­yo­nu­na qo­vu­şan əra­zi­də atə­şə tu­tul­muş­dur və nə­ti­cə­də cox­lu say­da in­san hə­lak ol­muş­dur.



1992-ci il mart ayı­nın ilk gün­lə­rin­də Xo­ca­lı­da ru­si­ya­lı jur­na­list Vik­to­ri­ya İv­le­ye­va tə­rə­fin­dən çə­ki­lən fo­to­şə­kil - tor­paq­da­kı me­yit­lər fo­nun­da şə­hər­də ta­lan­çı­lıq­la məş­ğul olan er­mə­ni­nin ma­şı­nı...
Şə­hər er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri tə­rə­fin­dən zəbt edi­lən­də ora­da 300 dinc əha­li, o cüm­lə­dən 86 ahıs­qa tür­kü qal­mış­dı. Hər iki tə­rəf­dən alın­mış mə­lu­ma­ta əsa­sən, 1992-ci il mar­tın 3-də Azər­bay­can tə­rə­fi­nə Xo­ca­lı şə­hə­rin­də və Ağ­dam yo­lun­da əsir gö­tü­rül­müş 700-ə qə­dər Xo­ca­lı sa­ki­ni təh­vil ve­ril­miş­dir. On­la­rın əsas his­sə­si­ni qa­dın­lar və uşaq­lar təş­kil edir­di.



Mü­vəq­qə­ti sax­la­nıl­ma izol­ya­to­ru­nun rəi­si ma­yor Xa­ça­tur­yan əsir­lər­lə hət­ta bir ne­çə də­qi­qə­lik tək­lik­də da­nış­ma­ğa ica­zə ver­mə­miş­dir.



Şə­hər­dən qa­çan Xo­ca­lı sa­kin­lə­ri hət­ta zə­ru­ri əş­ya­la­rı be­lə gö­tü­rə bil­mə­miş­di­lər. Er­mə­ni si­lah­lı qüv­və­lə­ri­nin Xo­ca­lı­dan çı­xar­dıq­la­rı sa­kin­lər də əm­lak­la­rın­dan heç nə gö­tür­mə­miş­di­lər. Me­mo­ria­lın mü­şa­hi­də­çi­lə­ri şə­hər­də az­ğın, heç nə ilə qar­şı­sı alın­ma­yan soy­ğun­çu­lu­ğun şa­hi­di ol­muş­lar. Şə­hər­də qa­lan əm­lak Ste­pa­na­kert və ya­xın­lıq­da­kı ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri­nin əha­li­si tə­rə­fin­dən da­şı­nır­dı. Çox ev­lə­rin dar­va­za­la­rın­da on­la­rın ye­ni sa­hib­lə­ri­nin ad­la­rı ya­zıl­mış­dır.



Xo­ca­lı­nın zəbt olun­ma­sı üz­rə hə­ya­ta ke­çi­ril­miş hər­bi əmə­liy­yat za­ma­nı şə­hə­rin dinc əha­li­si­nə qar­şı küt­lə­vi zo­ra­kı­lıq tö­rə­dil­miş­dir. Azad dəh­liz ba­rə­də mə­lu­mat Xo­ca­lı­nın əha­li­si­nin ço­xu­na çat­dı­rıl­ma­mış­dır.
A­zad dəh­liz və onun ya­xın­lı­ğın­da­kı əra­zi­də dinc əha­li­nin küt­lə­vi qır­ğı­nı­na hec bir cəhd­lə haqq qa­zan­dır­maq ol­maz.
Xo­ca­lı­ya hü­cum­da Ru­si­ya or­du­su­nun 366-cı mo­toa­tı­cı ala­yı­nın hər­bi­çi­lə­ri iş­ti­rak et­miş­dir.
Me­mo­rial hü­quq mü­da­fiə mər­kə­zi təs­diq edir ki, Xo­ca­lı­ya hü­cum za­ma­nı er­mə­ni si­lah­lı dəs­tə­lə­ri­nin dinc əha­li­yə qar­şı hə­rə­kət­lə­ri Ce­nev­rə kon­ven­si­ya­sı­na, həm­çi­nin Ümum­dün­ya İn­san Haq­la­rı Bə­yan­na­mə­si­nin (BMT-nin Baş As­samb­le­ya­sı 10.12.1948-ci il­də qə­bul et­miş­dir) aşa­ğı­da­kı mad­də­lə­ri­nə ko­bud qay­da­da zid­dir:
Mad­də 2. Hər bir şəxs di­lin­dən, ... di­nin­dən, ... mil­liy­yə­tin­dən və di­gər sə­bəb­dən, fərq qo­yul­ma­dan bu Bə­yan­na­mə­də təs­bit olun­muş bü­tün hü­quq və azad­lıq­la­ra ma­lik ol­ma­lı­dır.
Mad­də 3. Hər kə­sin ya­şa­maq, azad­lıq və şəx­si to­xu­nal­maz­lıq hü­qu­qu var­dır.
Mad­də 5. İn­san lə­ya­qə­ti­ni al­çal­dan, in­sa­niy­yət­lik­dən kə­nar və qəd­dar hə­rə­kət­lər qa­da­ğan­dır.
Mad­də 9. Öz­ba­şı­na həbs­lər, sax­la­nıl­ma­lar və ya qo­vul­ma­lar qa­da­ğan­dır.
Mad­də 17. Hər bir in­sa­nın əm­la­ka ma­lik ol­ma hü­qu­qu var­dır və in­sa­nın əm­lak­dan öz­ba­şı­na məh­rum edil­mə­si­nin qa­da­ğan­dır.
Si­lah­lı dəst­lə­rin hə­rə­kət­lə­ri Föv­qə­la­də və­ziy­yət­lər­də və hər­bi mü­na­qi­şə­lər za­ma­nı qa­dın­la­rın və uşaq­la­rın mü­da­fiə­si Bə­yan­na­mə­si­nə (BMT-nin Baş As­samb­le­ya­sı 14.12.1974-cü il­də qə­bul et­miş­dir) tam zid­dir.



Qa­ra­bağ ha­di­sə­lə­ri­nin iş­ti­rak­çı­şı, er­mə­ni­lə­rin ən çox sev­di­yi ideo­loq­la­rın­dan bi­ri ya­zı­çı - şa­ir Zo­ri Ba­la­yan "Ru­hu­mu­zun dir­çə­li­şi" ad­lı ki­ta­bın­da 1992-ci ilin 26 fev­ra­lın­da Xo­ca­lı­da tö­rət­dik­lə­ri soy­qı­rım haq­qın­da ya­zır:
"Biz Xa­ça­tur­la ələ ke­çir­di­yi­miz evə gi­rər­kən əs­gər­lə­ri­miz 13 yaş­lı bir türk uşa­ğı­nı pən­cə­rə­yə mis­mar­la­mış­dı­lar. Türk uşa­ğı çox səs-küy sal­ma­sın de­yə, Xa­ça­tur uşa­ğın ana­sı­nın kə­sil­miş dö­şü­nü onun ağ­zı­na sox­du. Da­ha son­ra 13 ya­şın­da­kı tür­kün ba­şın­dan, si­nə­sin­dən və qar­nın­dan də­ri­si­ni soy­dum. Saa­ta bax­dım, türk uşa­ğı 7 də­qi­qə son­ra qan iti­rə­rək dün­ya­sı­nı də­yiş­di. Ru­hum se­vinc­dən qü­rur­lan­dı. Xa­ça­tur da­ha son­ra öl­müş türk uşa­ğı­nın cə­sə­di­ni his­sə-his­sə doğ­ra­dı və bu türk­lə ey­ni kök­dən olan it­lə­rə at­dı. Ax­şam ey­ni şe­yi da­ha 3 türk uşa­ğı­na et­dik. Mən bir er­mə­ni ki­mi öz və­zi­fə­mi ye­ri­nə ye­tir­dim. Bi­lir­dim ki, hər bir er­mə­ni hə­rə­kət­lə­ri­miz­lə fəxr du­ya­caq".
Da­ha bir er­mə­ni müəl­lif, ha­zir­da Li­van­da məs­kun­laş­mış ya­zı­çı-jur­na­list Da­vid Xer­di­yan Xo­ca­lı­da er­mə­ni­lə­rin Azər­bay­can türk­lə­ri­nin ba­şı­na gə­tir­dik­lə­ri mü­si­bət­lə­ri "Xaç uğ­run­da" ki­ta­bın­da fəxr­lə xa­tır­la­yır. "Xaç uğ­run­da" ki­ta­bı­nın 19-76-cı sə­hi­fə­lə­rin­də Xo­ca­lı soy­qı­rı­mın­dan ya­zır:
"Sə­hə­rin so­yu­ğun­da biz Daş­bu­laq ya­xın­lı­ğın­da­kı ba­taq­lıq­dan keç­mək üçün ölü­lər­dən kör­pü dü­zəlt­mə­li ol­duq. Mən ölü­lə­rin üs­tü­nə get­mək is­tə­mə­dim. Bu­nu gö­rən pod­pol­kov­nik Ohan­yan mə­nə işa­rə et­di ki, qorx­ma­yın. Mən aya­ğı­mı 9-11 yaş­lı qız me­yi­di­nin si­nə­si­nə ba­sıb ad­dım­la­ma­ğa baş­la­dım. Mə­nim ayaq­la­rım və şal­va­rım qan için­də idi. Və mən be­lə­cə 1200 me­yi­din üs­tün­dən keç­dim".
"Mar­tın 2-də "Qaf­lan" er­mə­ni qru­pu (me­yit­lə­ri yan­dır­maq­la məş­ğul olur­du) 2000-ə ya­xın al­çaq mon­qo­lun (türk­lə­rin) cə­səd­lə­ri­ni top­la­yıb ay­rı-ay­rı his­sə­lər­lə Xo­ca­lı­nın 1 km-li­yin­də yan­dır­dı. Axı­rın­cı yük ma­şı­nın­da mən ba­şın­dan və qol­la­rın­dan ya­ra­lan­mış təx­mi­nən 10 yaş­lı bir qız uşa­ğı­nı gör­düm. Diq­qət­lə ba­xan­da gör­düm ki, o ya­vaş-ya­vaş nə­fəs alır. So­yuq, ac­lıq və ağır ya­ra­lan­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, o hə­lə də sağ idi. Ölüm­lə mü­ba­ri­zə apa­ran bu uşa­ğın göz­lə­ri­ni mən heç vaxt yad­dan çı­xar­ma­ya­cam. Son­ra Tiq­ran­yan fa­mi­li­ya­lı bir əs­gər onun qu­laq­la­rın­dan tu­tub ar­tıq üzə­ri­nə ma­zut tö­kül­müş cə­səd­lə­rin içə­ri­si­nə at­dı. Da­ha son­ra on­la­rı yan­dır­dı­lar. Ton­qal­dan ağ­la­maq və im­dad səs­lə­ri gə­lir­di".

Abbasov İlqar Namaz oğlu
Şirvan şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı